Аллоҳ субҳонаҳу ва таоло Қурони каримда бир қанча ҳайвон ва ҳашаротларни зикр қилган. шулардан бир – чумоли. Яъни:
وَحُشِرَ لِسُلَيْمَانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ وَالطَّيْرِ فَهُمْ يُوزَعُونَ * حَتَّى إِذَا أَتَوْا عَلَى وَادِي النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ
Яъни: «Сулаймонга жин, инсон ва қушлардан бўлган лашкари тизилган ҳолатда тўпландилар. Токи чумолилар водийсига етиб келганда бир чумоли: «Эй чумолилар! Масканларингизга кирингизлар! Тағин Сулаймон ва унинг лашкари ўзлари сезмаган ҳолда янчиб юбормасинлар!» – деди.» («Намл» сураси. 17-18-оят)
Қатода Ҳасандан ривоят қилишича ўша чумолининг исми Ҳарс бўлган. Баъзи асарларда Тохия, Манзара ҳам деганлар.
Водий эса ривоят қилинишича Шомда бўлган. Яна бир ривоятга кўра Тоифда бўлган.
Чумолининг сўзлари ҳақида турли фикрлар баён қилинган. Кўринишидан бу нарса Сулаймон алайҳис салом маъносини фаҳмлаган овоз бўлиши ҳам мумкин. Ҳолбуки Сулаймон алайҳис салом қушларнинг тилинигина билган.
Ёки чумоли қаноти борлиги эътиборидан қушлар тоифасидан бўлган. Ибн Баҳр айтишича унинг нутқи Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва салламга эчкиэмар гапиргани каби Сулаймон алайҳис саломга бир мўъжиза бўлиши ҳам мумкин.
Яна айтибдиларки – Сулаймон алайҳис салом асло овозни эшитмаган, балки Аллоҳ таоло томонидан барилган илҳом билан чумолининг кўнглидагини фаҳлаб етган.
Яна бошқалар айтибдилар – буларнинг водий сари юзланганларини кўриб босиб юборишларидан қўрққан ҳолида улардан қочди. Унга бошқалари ҳам эргашди. Шу ерда ҳозир бўлган чумолиларни огоҳ қилиб нидо қилган эди, қолганлари ҳам эргашдилар. Бу ҳолат ақл эгаларининг хитоб ва маслаҳатларига ўхшатилган. Ва яна кўчма маънодаги киноя бўлиши ҳам мумкин.
Чумолининг яшаш тарзини ўрганган киши уларда ҳам сўзлашув қобилияти борлигига шубҳа қилмайди. Негаки, улар ёзда қишлик озуқа учун захира қилиб, тўплаган уруғликларини намга тегиб униб кетмасин деб иккига бўлиб қўяди. Шунда ҳам кашнич билан седанани иккига бўлса барибир униб кетишини ҳисобга олиб тўртга бўлиб қўяди.
Чумоли урғочи бўлганми ёки эркакми эканлиги ҳақида уламолар араб тили қоидаларини билишлари ва тадқиқ қилишларидан келиб чиққан ҳолларида жуда ҳам кўп баҳслашганлар. Хусусан имомимиз Абу Ҳанифа разияллоҳу анҳу урғочи деганлар. Қатода разияллоҳу анҳу Кўфага келганларида одамлар илтифот қилишди. Шунда у:
- Хоҳлаган нарсангиз ҳақида сўранг, – деди. Тўпланганлар орасида Абу Ҳанифа разияллоҳу анҳу бор эди, у пайтда ёш ўспирин эди.
- Сулаймоннинг чумолиси ҳақида сўрангларчи, эркак эдими ёки урғочимиди? –деди. Абу Қатода жавоб бермай жим бўлиб қолган эди, Абу Ҳанифа:
- Урғочи эди, –– деб ўзи жавоб бериб қўйди.
- Қаёқдан била қолдинг?
- Аллоҳ таолонинг Китобидан – «Қолат намлатун» деган. Агар эркак бўлса эди, Аллоҳ Субҳонаҳу ва таоло «Қола намлатун» деган бўлур эди, деб сўзининг исботини келтирди, Абу Ҳанифа разияллоҳу анҳу.
Ривоят қилишларича Сулаймон алайҳис салом чумолининг сўзини эшитганидан сўнг:
– Уни бу ёққа келтиринглар! – деди. Келтиришганларидан сўнг: – Нима учун менинг зулмимдан хавфсираяпсан? Менинг адолатли пайғамбар эканлигимни билмасмидингки, «Сулаймон ва унинг лашкари янчиб юбормасинлар!» дейсан?
- «Ўзлари сезмаган ҳолда» деганимни эшитмадингми? – жавоб берди чумоли. – Мен яна ўзларимизни янчиб юборишингни эмас, балки қалбларимизни ғорат қилишингни назарда тутдим. Аллоҳ таоло сенга инъом этган мартаба ва улкан мулкни кўриб куфрона неъмат қилиб қолмасинлар ҳамда сени томоша қилиш билан машғул бўлиб тасбиҳларини камайтириб юбормасинлар деб қўрқдим.
- Менга насиҳат қил! – деди Сулаймон алайҳис салом.
- Отангнинг исми нима учун Довуд бўлганлигин биласанми? – сўради чумоли.
- Йўқ.
- Қалб жароҳатларини даволаганлиги учун. Сенинг исминг нима учун Сулаймон эканлигини биласанми?
- Йўқ.
- Сенинг қалбинг ва кўксинг соғлом бўлганлиги учун. – Яна айтди: — Аллоҳ таоло нима учун сенга шамолни бўйсундириб қўйганини билурмисан?
- Йўқ.
- Бу билан Аллоҳ таоло сенга бу дунё шамолга ўхшашлиги, ким унга суянса, шамолга суянгандек бўлишини билдирди.
Улуғбек қори Йўлдошев